موزه آستانه مقدسه يكي از قديميترين موزههاي كشور بشمار ميرود كه در آبان ماه سال 1314 هجري شمسي در يكي از بخشهاي داخلي حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) افتتاح گرديد و بعدها در تاريخ هشتم فروردين ماه 1361 هجري شمسي به ساختمان فعلي در ميدان آستانه انتقال يافت.
اين موزه پس از گذشت بيش از شصت سال از تأسيس آن يكي از قديميترين موزههاي كشور محسوب ميگردد و به مناسبت وابستگي و همجواري با بارگاه ملكوتي كريمه اهل بيت(ع) همه ساله تعداد بسيار زيادي از زائران محترم و علاقهمندان به آثار تاريخي و هنري از آن بازديد مينمايند.
آثار نفيس موزه قم از تنوع خاصي برخوردار بوده و شامل بخشهاي ذيل ميباشد:
1 ـ گنجينه قرآنهاي نفيس خطي
2 ـ مسكوكات ادوار اسلامي و پيش از اسلام
3 ـ تابلوهاي نقاشي مينياتور
4 ـ آثار چوبي خاتمكاري و منبتكاري
5 ـ ظروف سفالينه
6 ـ انواع كاشي زرين فام
7 ـ آثار دستباف دوره صفوي
8 ـ آثار حجاري و سنگهاي تزييني
9 ـ ابزار و ادوات فلزي تزئيني
* *
اكثر قرآنهاي موزه بصورت وقف و اهداء به بارگاه كريمه اهل بيت(ع) تقديم شده است.
بخش گنجينه قرآنهاي خطي موزه به لحاظ تعداد آثار و برخورداري از شيوههاي ممتاز هنر كتابآرايي مانند تذهيب، تجليد و خوشنويسي اهميت بسيار زيادي دارد، كه توضيحاتي پيرامون معرفي اين گنجينه ارزشمند ارائه ميگردد:
عمده قرآنها مربوط به دوره صفوي ميباشد كه البته اين مقطع از تاريخ ايران در واقع دوره اوج شكوفايي رشتههاي مختلف هنري از جمله خوشنويسي و كتابآرايي در كشور ما محسوب ميگردد.
اكثر قرآنهاي موزه بصورت وقف و اهداء به بارگاه كريمه اهل بيت(ع) تقديم شده كه با توجه به نفاست قرآنهاي مذكور جهت حفظ و نگهداري بهينه و عرضه و نمايش آنها به موزه انتقال يافته است.
برخي از قرآنهاي موزه در قرون آغازين حيات اسلام يعني در قرن دوم و سوم، همزمان با حكومت خلفاي عباسي كتابت شده و برخي نيز در ساير ادوار اسلامي مصادف با دوره حكومت سلجوقيان، ايلخانيان، تيموريان، صفويان و قاجاريان، توسط خوشنويسان چيرهدست آن روزگار كتابت شده است.
قابل ذكر اينكه بخش عمده قرآنها مربوط به دوره صفوي ميباشد كه البته اين مقطع از تاريخ ايران در واقع دوره اوج شكوفايي رشتههاي مختلف هنري از جمله خوشنويسي و كتابآرايي در كشور ما محسوب ميگردد.
از لحاظ قدمت، قديميترين قرآن موزه در سال 198 هجري قمري و در زمان حيات پربركت حضرت ثامن
الحجج امام رضا(ع) كتابت شده و در آغاز آن نام مأمون خليفه عباسي نيز بچشم ميخورد.
از نظر قطع و ابعاد و وزن، بزرگترين قرآن موزه بوزن يكصد و بيست كيلوگرم بوده و ابعاد هر صفحه 72 × 120 سانتيمتر و بخط نسخ و مربوط به دوره قاجاري است.
آن دسته از مصاحف موزه كه در قرون اوليه اسلام كتابت شده، جنس ورقهاي آن از پوست حيوانات حلال گوشت بوده كه بعدها با ساخت و توليد كاغذ، بتدريج استفاده از پوست در كتابت قرآن از رونق افتاد و كاغذ بعنوان مهمترين وسيله نوشتافزار جاي پوست را گرفت.
بدين ترتيب اكثر مصاحف موزه بر روي انواع كاغذ (متشكل از الياف گياهي) از جمله كاغذ سمرقندي، خانبالغ، كاغذ ترمه و ... كتابت شده است.
مصاحف موزه عموما بخط كوفي، ثلث، نسخ و رقاع، محقق و ريحان ميباشد كه برخي از آنها از آغاز تا انتها به يك شيوه از خط خوشنويسي شده و برخي، شيوه توأماننويسي در آن مشاهده ميشود، به اينصورت كه گاه در يك صفحه، سر سوره (اسامي سورهها) بخط كوفي يا رقاع و آيات مربوطه به خط نسخ يا ثلث كتابت شده، و گاه سر سورهها بخط ثلث و آيات مربوطه بخط نسخ يا محقق ميباشد و گاه نيز هر صفحه به چند بخش تقسيم و سطر آغازين صفحه بخط ثلث با دانگ قلم بزرگتر و سطر مياني با دانگ قلم ريزتر بخط نسخ و مجددا سطر پاياني صفحه با دانگ قلم درشتتر بخط ثلث ديده ميشود.
از لحاظ قدمت، قديميترين قرآن موزه در سال 198 هجري قمري و در زمان حيات پربركت حضرت ثامن الحجج امام رضا(ع) كتابت شده است.
هنرمندان خوشنويسي براي كتابت قرآن و تحرير متن سورهها و آيات معمولاً از مركب مشكي استفاده نموده و از ساير رنگها براي علايم و اعراب و گاه اعجام (نقطهگذاري) بهره ميجستهاند.
همچنين تعدادي از قرآنهاي موزه نيز به قلم زرين و لاجورد توأماننويسي شده و معدودي از قرآنهاي موجود از آغاز تا انتها با آبطلا نوشته شده است.
بخشي از قرآنهاي موزه داراي ترجمه فارسي است كه همزمان با كتابت متن سورهها و آيات قرآني كار نگارش ترجمه نيز بدنبال آن انجام پذيرفته و در برخي نسخهها پس از سپري شدن مدت زماني طولاني ترجمه فارسي بخط نسخ يا نستعليق بدان افزوده شده كه تنوع سبك ترجمه در دورهها و قرون مختلف كه بيانگر سير تاريخي تحول زبان و ادب پارسي است از نكات حائز اهميت در قرآنهاي مترجم ميباشد.
در ادوار اسلامي كاتبان و خوشنويسان چيرهدستي ظهور كردهاند كه عده بسياري از آنان عمر پربار خويش را صرف كتابت قرآن نمودهاند. بعنوان نمونه در ذيل صفحه پاياني يكي از قرآنها كه در شهر لاهيجان و توسط محمد علي بنمحمد صادق اصفهاني كتابت شده، نامبرده يادآور ميشود كه اين قرآن يكصد و بيست و يكمين قرآني است كه به كتابت آن اهتمام نموده است.
كتابت قرآن به خط خوش هميشه مورد توجه مسلمين بوده است.
عليرغم تلاش و زحمت فراواني كه براي كتابت قرآن صورت ميگرفته متأسفانه از نام و نشان كُتّاب در اكثر قرآنها كمتر اثري به چشم ميخورد. با همه اين احوال تعداد قابل توجهي از قرآنهاي موزه داراي رقم و امضاء كاتب ميباشد كه در ميان آنها نام هنرمنداني همچون احمد نيريزي، فيضاللّه لاهوري، شمسالدين عبداللّه، علينقي بنمحمد كبير رباني، دوست محمد بنسليمان الهروي مشاهده ميشود.
از آنجا كه آيات و سور قرآني از سوي خداوند سبحان كه خالق جمال و زيبايي است نازل شده و بعنوان مقدسترين كتاب آسماني از احترام و عظمت خاصي برخوردار است لذا مسلمانان علاوه بر ارجگذاري به محتواي حياتبخش اين كتاب آسماني به ظاهر اين كتاب مقدس و واژهها و كلمات و صفحات و جلد آن نيز حرمت خاصي قائلند و بر اساس آيه شريفه «لا يَمَسُهُ اِلاَّ الْمُطهَّرُون»، بدون وضو و طهارت به آيات قرآني دست نميزنند.
با توجه به قرب و منزلتي كه قرآن كريم دارد ارادتمندان به ساحت قرآن مجيد همواره سعي داشتهاند ظاهر اين كتاب از قبيل جلد و صفحات و سبك نوشتار آيهها و سورهها بگونهاي باشد كه بيانگر جلوهاي از جمال بيمثال خداوند جميل باشد.
آري از همين روست كه مسئله كتابت قرآن به خط خوش هميشه مورد توجه مسلمين بوده است و چه بسيار هنرمنداني كه اوج فعاليت هنري خويش را به كتابت قرآن اختصاص دادهاند.
اما مسئله به همين جا ختم نميشود و براي اينكه تزئين قرآنها فزوني يابد با بهرهگيري از فنون كتابآرايي مانند هنر تذهيب و جلدسازي تزيين قرآن را به كمال رساندند.
عموم صفحات قرآنهاي موزه با بهرهگيري از هنر ظريف و پركار تذهيب، مزين شده و با استفاده از نقوش زيباي گل و بوته، اسليمي، سرلوح، ترصيع، ترنج و سرترنج جدوال رنگارنگ و كمند زرين، شمسه، شرفه، لچك ترنج و ترنج و ... به كمك انواع رنگهاي زيبا مانند لاجورد و شنجرف و همچنين آب طلا به شيوهاي بسيار زيبا و دلانگيز آراسته شده است.
مصاحف موزه قم عموما داراي انواع جلد، شامل جلد چرمي ساده، جلد چرمي سوخت ضربي، سوخت معرقي، جلد روغني ـ لاكي ـ با تزئينات گل و مرغ و گل و بوته بوده و همچنين برخي از قرآنها داراي جلد طلاپوش با سرطبل ميباشند.
با توجه به اينكه مواد اصلي كاغذ از الياف گياهي ساخته شده لذا در اثر مرور زمان از گزند آفات گوناگون ناشي از رطوبت، نفوذ حشرات موذي و بيماريهاي قارچي و ساير آفات ميكروسكوپي در امان نمانده و در گذشته، چه بسيار آثار مكتوب و گرانبها بعلت عدم مراقبت صحيح و اصولي دچار فساد و آفت گشته و از بين رفتهاند.
كارگاه مرمت آثار خطي آستانه مقدسه قم به منظور ترميم و بازسازي و آفتزدايي قرآنهاي خطي آستانه ايجاد شده و با همكاري گروهي از اساتيد مجرب فن خوشنويسي، تذهيب، صحافي و مرمت در زمينه حفظ و ترميم قرآنهاي آسيبديده موزه و كتابخانه آستانه مقدسه فعاليت مينمايد.